J.R.R. Tolkien. Wizjoner i marzyciel - Humphrey Carpenter

Tytuł oryginału: J. R. R. Tolkien. A Biography 
Wydawnictwo: Mystery          
Data wydania: listopad 2010        
Liczba stron: 336                 
Oprawa: twarda          
ISBN: 978-83-7719-007-4

Miłością do twórczości Tolkiena zaraził mnie młodszy brat, a było to dobrych kilkanaście lat temu, kiedy dziewczęta w moim wieku czytały… hmm, no właśnie co? Sama nie wiem, bo trudno było mi się wpasować w ówczesny gimnazjalny trend. Zaczęło się od Władcy Pierścieni, później przyszedł czas na Silmarillion i Hobbita. W międzyczasie do pierwszej z wymienionych pozycji wracałam jeszcze dwa razy. Nie mogłam więc przejść obojętnie wobec biografii człowieka, który na długie godziny odrywał mnie od rzeczywistości, który milionom czytelników na całym świecie zapewnił niezapomnianą podróż do Śródziemia.

Autorem niniejszej biografii jest Humphrey Carpenter, mający na koncie także kilka innych biografii znanych osób oraz utworów dla dzieci. Szczególne jednak miejsce w jego pisarstwie odgrywała osoba J.R.R. Tolkiena. Wśród miłośników twórczości oksfordzkiego pisarza znany jest jako redaktor zbioru jego listów, będącego kopalnią wiedzy na temat jego życia i twórczości. Oto, jakie wrażenie zrobił na nim profesor podczas pierwszego ich spotkania w 1967 roku: Jest nieco niższy, niż się spodziewałem. W swych książkach przywiązuje dużą wagę do wzrostu, więc z pewnym zaskoczeniem widzę, że sam nie jest nawet średnio wysoki - niewiele poniżej przeciętnej, ale tyle, że daje się to zauważyć (…) Ma dziwny głos, głęboki, lecz nie dźwięczny, typowo angielski, ale pobrzmiewa w nim jakaś nieokreślona nuta, jakby jego właściciel pochodził z innej epoki lub cywilizacji (…) Ma nieco wymięte ubranie, które jednak bardzo dobrze na nim leży, a mimo jego siedemdziesięciu sześciu lat kolorowa kamizelka skrywa zaledwie cień zaokrąglenia w okolicy talii (…) Profesor jest w bezustannym ruchu, chodzi po ciemnym pomieszczeniu z taką energią, jakby nie mógł usiedzieć na jednym miejscu (…) Ciało być może spaceruje po tym zagraconym podmiejskim pokoiku, ale dusza jest daleko stąd, błądząc po równinach i górach Śródziemia[1].

Czy zastanawialiście się kiedyś, którego imienia na co dzień używał Tolkien? John? Ronald? A może Reul? Wyjaśniam, dla bliskich i znajomych był on Ronaldem. Na świat przyszedł w Południowej Afryce, dokąd w poszukiwaniu pracy udali się jego rodzice. Ojca stracił w wieku 4 lat, a matkę w wieku 12. O ile pierwszego z wydarzeń nie pamiętał, o tyle drugie było dla niego ogromnym przeżyciem, którego skutki odczuwał przez całe życie. Śmierć matki zrobiła z niego pesymistę[2], ale też głęboko wierzącego katolika. Oprócz tego matka odpowiadała za zaszczepienie w młodym Rolandzie miłości do języków. W różnym stopniu znał ich ponad 30(!), głównie wymarłych germańskich i celtyckich: m.in. łacinę, starożytną grekę, hebrajski, gocki, nordycki, staroislandzki, anglosaski, staroirlandzki, średniowieczny i współczesny walijski, niemiecki, niderlandzki, szwedzki, duński, norweski, hiszpański, francuski, lombardzki, włoski, fiński, esperanto, rosyjski, a także polski, który uważał za trudny język i nie potrafił się nim sprawnie posługiwać. W równym stopniu, co językami interesował się też legendami, głównie skandynawskimi. Swoją edukację, jak i pracę zawodową związał z pogłębianiem wiedzy na temat języków, przede wszystkim staroangielskiego. Przez wiele lat pełnił w tej dziedzinie funkcję profesora w Oksfordzie.

 

Z biografii Carpentera wyłania się osoba niezwykła, postać geniusza, obdarzonego niebywałą wyobraźnią, która zaprowadziła go do stworzenia własnych języków i mitologii, człowieka posiadającego rozległą wiedzę i biegłość w podejmowanej tematyce - myśli Tolkiena biegły tak szybko, mówił tak aluzyjnie, zakładając równą wiedzę swego słuchacza, że nadążały za nim jedynie osoby o porównywalnej erudycji[3], ale też skromnego katolika, który wiódł życie podobne do większości angielskich rodzin z klasy średniej. Lubił proste posiłki, schludne i nierzucające się w oczy ubrania, wielką miłością darzył przyrodę, szczególnie drzewa. Ubolewał nad postępem cywilizacyjnym i zmianami w krajobrazie, jedynie przez krótki okres czasu był posiadaczem samochodu. Sposób ubierania się Tolkiena także odzwierciedla niektóre z wyznawanych przez niego wartości, jego miłość do wszystkiego, co umiarkowane, rozsądne, niekrzykliwe i angielskie. Poza tym jednak jego ubranie nie zdradzało delikatnej i złożonej natury człowieka, który je nosił[4].

Osiągnął wiele zarówno jako pracownik naukowy, jak i pisarz. Nie istniało dwóch J.R.R. Tolkienów - jeden uczony, a drugi pisarz. Był to jeden i ten sam człowiek, którego dwa wcielenia były ze sobą zespolone do tego stopnia, że nie można ich było rozróżnić, właściwie bowiem nie były to dwa wcielenia, lecz dwa sposoby przejawiania się tego samego umysłu, tej samej wyobraźni.[5] Opublikował ponad 100 prac z dziedziny filologii i literatury dawnej, a także liczne utwory zarówno w obrębie prozy, jak i poezji.

W jego życiu wielką rolę odgrywały rodzina oraz przyjaciele. Wraz z żoną Edith wychowali w duchu katolickim czwórkę dzieci, trzech synów i córkę. Jeden z ich potomków został księdzem. Jako ojciec Tolkien był niezwykle kochający i wyrozumiały, nigdy nie wzbraniał się całować synów w miejscach publicznych, nawet kiedy byli już dorosłymi ludźmi, i nie był powściągliwy w okazywaniu miłości[6]. Głęboka więź łączyła go z najmłodszym synem, Christopherem, który podzielał zainteresowania swojego ojca. Kiedyś powiedział o nim, że wyrósł na denerwującą, drażliwą, gderliwą, samodręczącą się, zuchwałą osobę. Jest w nim jednak coś niezwykle ujmującego, przynajmniej dla mnie, ze względu na podobieństwo między nami[7]. To właśnie on podjął się redakcji tekstów Tolkiena, które zostały wydane pośmiertnie. 

Tolkien był osobą bardzo lubianą w społeczności uniwersyteckiej, zarówno przez studentów, jak i wykładowców. Pomimo pesymistycznej natury, był człowiekiem uśmiechniętym i otwartym, potrafił sobie zjednywać ludzi. Długoletnia przyjaźń łączyła go z C.S. Lewisem, z którym współtworzyli grupę zrzeszającą intelektualistów, zwaną Inklingami. Sam C.S. Lewis mówił o wyjątkowym wyczuciu zarówno języka poezji, jak i poezji języka[8] swojego przyjaciela. Tolkien znany był ze swojego perfekcjonizmu, który niejednokrotnie był dla niego zgubny. Wspomniany autor Opowieści z Narnii mówił o nim: Jego poziom samokrytycyzmu był wysoki i sama wzmianka o możliwości publikacji zwykle wystarczała, by rozpoczął poprawianie danego tekstu, w trakcie czego przychodziło mu do głowy tyle nowych pomysłów, że w miejsce ostatecznej wersji starej pracy, na którą liczyli jego przyjaciele, otrzymywali oni pierwszą wersję dzieła zupełnie nowego[9]. Tolkien zawdzięczał sporo swojemu przyjacielowi, o czym niejednokrotnie wspominał: Niespłacalny dług, jaki mam względem niego, nie dotyczy „wpływu” w potocznym rozumieniu, lecz samej zachęty. Przez długi czas był moją jedyną publicznością. To właśnie on podsunął mi myśl, że moje pisanie może być czymś więcej niż osobistym hobby[10].

Wydanie Hobbita stało się początkiem zmian, które spotęgowało oddanie do druku Władcy Pierścieni. Nagle stał się rozpoznawalny i rozchwytywany, czego za wszelką cenę chciał uniknąć. Sława go zdumiewała. Nie było to coś, czego kiedykolwiek się spodziewał lub uznawał za właściwe[11]. Na ostatnie lata życia wybrał ucieczkę do niewielkiej nadmorskiej miejscowości. 

Biografia Humphreya Carpentera to rzetelne źródło informacji o oksfordzkim profesorze. Autor przeprowadził liczne rozmowy z rodziną i osobami z otoczenia Tolkiena. Do jego dyspozycji  były listy, notatki oraz rzeczy osobiste pisarza. Na tej podstawie zaprezentował sylwetkę autora, który intryguje i zadziwia wielu czytelników. Carpenter krok po kroku prześledził życie Tolkiena, jego małe i duże sukcesy, filozofię i sposób życia oraz tworzenia. Ilość faktów nie przytłacza, a lekki styl autora sprawia, że książkę czyta się jak powieść. Wydanie uzupełnia drzewo genealogiczne rodziny Tolkienów, chronologia wydarzeń życia pisarza, wykaz opublikowanych dzieł, w tym tych wydanych w naszym kraju oraz wkładka zdjęciowa.

Na koniec, dla tych którzy dotrwali do końca, krótka rymowanka, którą Tolkien ułożył z myślą o podzielonych opiniach na temat jego książki: 

Władca Pierścieni

to jedna z tych rzeczy:

gdy lubisz, to lubisz;
gdy nie, to złorzeczysz.[12]

Ciekawi mnie, do której grupy się zaliczacie. Biografię polecam osobom, które pragną poznać bliżej osobę angielskiego pisarza oraz pobudki, którymi kierował się podczas długoletniej pracy nad swoimi dziełami.

Moja ocena

8/10

 Książkę przeczytałam w ramach wyzwań:

52 książki 2014

Prywatna lista książek na 2014 (1/5)

Przeczytam tyle, ile mam wzrostu (3,0 cm)

Z literą w tle (C/Ć)

Z półki 2014

[1] Humphrey Carpenter, "J.R.R. Tolkien. Wizjoner i marzyciel", wyd. Mystery, 2010, s. 11-15.
[2] Tamże, s. 43.
[3] Tamże, s. 150.
[4] Tamże, s. 147.
[5] Tamże, s. 155-156.
[6] Tamże, s. 188.
[7] Tamże, s. 201.
[8] Tamże, s. 158.
[9] Tamże, s. 164.
[10] Tamże, s. 176.
[11] Tamże, s. 274.
[12] Tamże, s. 262.